KOMTURSTWO GDAŃSKIE

< Poprzednie

Następne >

Pieczęć komturstwa gdańskiego wedle odrysu Friedricha Augusta Vossberga

Szelągi z okresu rządów komtura Henryka von Plauena, awers (z lewej)
i rewers

Karty z „Księgi komturstwa gdańskiego”

KOMTURSTWO GDAŃSKIE. Komturia była podstawową jednostką administracji terytorialnej Krzyżaków, odpowiedzialną za życie społeczno-polityczno-gospodarcze na podległym sobie terytorium, utrzymującą się z dochodów pobieranych z zarządzanego obszaru.

Komturstwo gdańskie powstało po zdobyciu Pomorza Wschodniego przez Krzyżaków ( rzeź Gdańska w 1308 roku). Decyzję o jego powołaniu podjęto najpewniej podczas kapituły 14 IX 1309, odbytej w Malborku, pierwszy komtur gdański znany jest z lutego 1310. Istniało do lutego 1454 roku ( wojna trzynastoletnia). W okresie największego rozwoju terytorialnego liczyło 4856 km² i było największe na Pomorzu Wschodnim.

Na czele stał komtur, mający do pomocy konwent, wedle statutów składający się z dwóch braci–kapłanów oraz 12 braci–rycerzy. Uważa się, że gdański konwent pełny – zgodny ze statutami – stan osobowy osiągnął dopiero za czasów komtura Henryka von Rechtera, czyli na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych XIV wieku (wymieniono wówczas po raz pierwszy dwóch braci-kapłanów). Szczegółowe informacje o liczebności osób związanych z komturstwem gdańskim pochodzą dopiero z 1438 roku. W jego skład wchodziło dwóch braci–kapłanów i 34 braci–rycerzy. W 1446 było 35 braci-rycerzy i trzech księży, w 1454: 32 braci-rycerzy, dwóch księży i dodatkowo sześciu innych braci. Konwent gdański był w tym czasie szóstym pod względem wielkości w Prusach (po Malborku, Królewcu, Elblągu, Bałdze i Brandenburgu). W latach 1437–1439 najwięcej przedstawicieli gdańskiego konwentu, bo 40,8%, pochodziło ze wschodnio-środkowych Niemiec (między innymi z Turyngii), w 1446 aż 48,3% z Górnych Niemiec (między innymi z Frankonii). Łącznie ze zbrojnymi knechtami i służbą w konwencie w 1. połowie XV wieku przebywało jednorazowo około 100 osób. Początkowo siedzibą konwentu był gród książąt wschodniopomorskich, Sobiesławiców, następnie wzniesiony w jego miejscu (budowany od 1338 roku) murowany zamek.

Stojący na czele konwentu komtur odpowiedzialny był za całokształt życia podlegającego mu terytorium. Był w związku z tym zarówno urzędnikiem gospodarczym, dowódcą wojsk złożonych z tych wszystkich, których na obszarze jego władzy obowiązywała służba wojskowa, jak i wreszcie prawodawcą posiadającym wyższe prerogatywy sądowe niż rycerstwo czy samorządy miejskie z podległego mu terytorium. Mógł wynagradzać wierne sobie (i w związku z tym całemu Zakonowi) osoby, czyniąc na ich rzecz nadania, choć wymagały one zatwierdzeń najwyższej władzy, początkowo pruskiego mistrza krajowego, a po przeniesieniu w 1309 stolicy państwa do Malborka, wielkiego mistrza. Ograniczenie to było jednym z elementów kontroli zwierzchnika Zakonu nad poczynaniami swoich urzędników, podobnie jak zwyczaj decydowania wielkiego mistrza o obsadzie konkretnej placówki. Przysługujące wielkiemu mistrzowi prawo odwoływania dotychczasowych i powoływania nowych komturów powodowało między innymi, że urząd komtura był czasowy. Zmiana na stanowisku wielkiego mistrza owocowała często przetasowaniami na urzędach komturów. Często więc zwolennicy nowego zwierzchnika obejmowali intratne komturstwa jako wynagrodzenie za dotychczasowe poparcie, choć jednak nawet o takim „protekcyjnym” awansie decydowała ocena możliwości kandydata, oparta o obserwację jego wcześniejszej działalności. Był bowiem Zakon krzyżacki organizacją specyficzną, w stosunku do zarządzanych ziem quasi-kolonialną (gdzie przybysze rządzili nad podbitą ludnością miejscową), a w takim wypadku skuteczność rządów wielkiego mistrza zależała i od umiejętnego doboru ludzi na ważne w regionie stanowiska. Podlegli mu urzędnicy musieli być nie tylko lojalni względem swego najwyższego przełożonego, ale kompetentni w swych działaniach. Urząd komtura dawał też największe szanse na dalsze awanse, na godności centralne w Zakonie (poza wielkim mistrzem także wielki marszałek, wielki komtur, wielki szatny, wielki szpitalnik). Z osób pełniących funkcję komtura w Gdańsku do godności wielkiego mistrza doszli Winrich von Kniprode i Konrad Zölner von Rotenstein (komtur gdański w latach 1368–1370, wielki mistrz 1382–1390).

Niekiedy, z uwagi na przypadłości zdrowotne, wiek, czy inne ważne wydarzenia, można było z zrezygnować z urzędu komtura (i każdego innego) i dochodzić swoich dni czy ratować zdrowie jako zwykły brat, cieszący się niewątpliwie autorytetem, ale zwolnionym od obowiązków administracyjnych. Regułą było przeniesienie takiej osoby do innego konwentu, by nie pozostawała w otoczeniu, nad którym sprawowało się przez pewien czas władzę. W wypadku konwentu gdańskiego przykładem był Albrecht Schoff zu Dornburg. W latach 1349–1356 sprawował on godność komtura w Świeciu nad Wisłą, z którego z niewiadomych przyczyn zrezygnował i dowodnie 12 VI 1365 był właśnie członkiem konwentu gdańskiego. W Gdańsku nie sprawował żadnej funkcji, co nie przeszkadzało, by jako świadka w dokumentach wymieniono go zaraz po zastępcy komtura, komturze domowym, a przed innymi braćmi-rycerzami, co tylko podkreśla autorytet, jakim się cieszył. Rychło po tym powrócił na urząd komtura w Świeciu i sprawował go aż do 1377 roku.

W kontaktach z Gdańskiem komtur do końca XIV wieku zasiadał w miejskim sądzie ławniczym (pobierał z reguły trzecią część opłat z zasądzonych kar), wspólnie z Radą Miasta ogłaszał wilkierze o większej doniosłości (w wypadku wilkierzy regulujących sprawy drobniejsze miasto mogło działać samodzielnie), do 2 połowy XIV wieku zatwierdzał ustawodawstwo cechowe ( cechy).

Zastępca komtura był komtur domowy (Hauskomtur). Do jego kompetencji należały między innymi także kontakty z miastem Gdańskiem. Przypuszcza się, że do końca XIV wieku, włącznie z komturem, zasiadał w miejskim sądzie ławniczym i dysponował prawem weta wobec ogłaszanych wyroków. Pobierał także opłaty od orzekanych kar sądowych. Od początku XV wieku zasiadał w sądzie jedynie honorowo podczas pierwszego uroczystego posiedzenia sądu zwyczajnego, gdzie bywał częstowany winem i otrzymywał prezent korzenny, służąc radą w sprawie sposobu odbywania przewodu sądowego.

Poszczególni bracia-rycerze pełnili w komturii niższe funkcje urzędnicze, przydzielane im czasowo przez komtura. Niektóre z tych funkcji powoływano tylko dla wypełnienia bieżącej potrzeby, po jej spełnieniu urząd likwidowano. Tak było np. z urzędem mistrza kamieniarskiego (Steinmeister), odpowiedzialnego za organizację zakrojonych na większą skalę prac związanych z wykorzystaniem kamieni budowlanych. Powoływano go przy budowie i rozbudowie zamków, kiedy w grę wchodziła kwestia stawiania fundamentów (ławy fundamentowej). Nadzorował pobór i transport kamieni, warsztaty kamieniarskie, wapiennik, ogólnie prace budowlane. W Gdańsku pierwszy z nich, Ulrich Ysir, pojawił się w 1338 w związku z przystąpieniem do kładzenia fundamentów pod murowany zamek, drugi, Giselbrecht von Ysselstein, powołany został w 1363 z chwilą podjęcia decyzji o budowie zamku w Lęborku, z osobą trzeciego, Johanna von Poserne, z 1401 wiązać trzeba wznoszenie na zamku gdańskim nowej, głównej wieży. W połączeniu z dużą rotacją braci–rycerzy między komturiami i innymi jednostkami zarządu terytorialnego, na niższych urzędach w każdym komturstwie trwały praktycznie nieustające roszady personalne.

Niższymi urzędnikami w komturstwie gdańskim w XIV i XV wieku byli: kompani komturów (Compan – rekrutowali się albo z młodych rycerzy z możniejszych rodzin lub wyróżniający się talentem, towarzysząc komturowi w jego czynnościach nabywali na przyszłość praktyki, albo byli to bracia doświadczeni i starsi), mistrzowie piwniczni (Kellermeister), mistrzowie kuchenni (Küchmeister – sprawujący nadzór nad kuchnią i czeladzią kuchenną, nad przygotowaniem posiłków dla braci z konwentu, służb i gości), mistrzowie młyńscy (Mühlmeister – w Gdańsku podlegał im między innymi Wielki Młyn), mistrzowie bramni (Tormeister – wzmiankowany w 1349, może w związku z budową w Gdańsku Bramy Zamkowej), mistrzowie kuszarscy (Schnitzmeister), wspomniani mistrzowie kamieniarscy, mistrzowie karawanowi (Karwansher, magister carvanorum – wzmiankowany w 1349, zapewne w związku z pracami nad drogą krajową wiodącą do Gdańska z południa, zwłaszcza na odcinku Pruszcz Gdański–Gdańsk, gdzie przystępowano do budowy drugiego Kanału Raduni), mistrzowie cegielni (Ziegelmeister), mistrzowie końscy/marszałkowie (Pferdemarschalk), mistrzowie zbożowi (Kornmeister), szatni (Trappier), mistrzowie szewscy (Schumeister), mistrzowie piekarscy (Backmeister – sprawował nadzór na piekarnią, odpowiedzialną także za dostarczenie pieczywa na zamek gdański), mistrzowie Wisłoujścia (Mündemeister – pełniący rolę kontrolną przy ujściu Wisły, mający prawo kontrolowania i konfiskaty zakazanych towarów).

Istnieli ponadto niżsi urzędnicy terytorialni: mistrz rybicki (Fischmeister, magister piscature), następnie w randze wójta puckiego, wójt w Miechucinie (krótkotrwale), prokurator w Mirachowie, wójt w Lęborku i do pewnego momentu prokurator w Bytowie. Na obszarze bliższym Gdańskowi wydzielone były dwie jednostki, jednak nie terytorialnie, ale własnościowe: okręg sulmiński, w skład którego wchodziły wsie pozostające w posiadaniu rycerstwa i w którym naczelną władzę wykonywał osobiście komtur gdański oraz urząd leśny, na czele którego stał mistrz leśny (Waldmeister), a któremu podlegały wszystkie majątki należące bezpośrednio do Krzyżaków. Z oczywistych względów oba okręgi nie miały swoich granic, wraz ze zmianą własnościową konkretnej wsi przechodziła ona z jednej jednostki do drugiej.

Herbem komturii gdańskiej była postać stojącego rycerza z proporcem i tarczą. Komtur kończący rządy przekazywał następcy wykaz pozostawionych pieniędzy, inwentarza żywego i wszystkich rzeczy. Dla komturstwa gdańskiego zachowały się inwentarze z lat 1384, 1385, 1389, 1391, 1396, 1407, 1410, 1413, 1416, 1418, 1420, 1421, 1422, 1428, 1434, 1437 i wizytacja z roku 1446 oraz „Księga komturstwa gdańskiego” (kopiariusz dokumentów wystawianych przez komturów), podstawowe obecnie źródła do badania dziejów komturstwa i zamku gdańskiego. BM

Komturzy gdańscy

1310	Heinrich Hiserstet
1311–1317	David von Cammerstein
1317–[1318]	Heinrich von Lauterbach
[1318]/1320–1321	David von Cammerstein (po raz drugi)
1322–1328	Johann
1329–1331	Albrecht von Ore (zginął w bitwie pod Płowcami)
1333–1334	Jordan von Vehren
1336	Rudiger
1338–1341	Winrich von Kniprode (wielki mistrz 1352–1382)
1343–1344	Dytrych von Gebesee
1344–1348	Gerhard von Steegen (zginął podczas wyprawy na Litwę)
1348–1351	Heinrich von Rechter
1352–1355	Kirsilie von Kindswulie
1356	Schweder von Pellant
1357–1360	Wolfram von Beldersheim
1360–1363	Giselbrecht von Dudelsheim
1363–1367	Ludwig von Essen
1368–1370	Konrad Zöllner von Rotenstein (wielki mistrz 1382–1390)
1372–1384	Zygfryd Walpot von Bassenheim
1384–1385	Ludwig Wafeler
1385–1389	Wolf von Zolnhart
1389–1391	Walrabe von Scharfenberg
1391–1392	Johann von Beffart
1392–1396	Johann von Rumpenheim
1396–1407	Albrecht hrabia von Schwarzburg
1407–1410	Johann von Schönfeld
1410–1413	Henrich von Plauen
1413–1416	Heinrich Holt
1416–1418	Helferich von Drahe
1418–1420	Herman Gans
1420–1421	Walther von Merheim
1421–1422	Johann von Bichau
1422–1428	Konrad von Beldersheim
1428–1433	Walther von Kirskorf
1434–1436	Tammo Wolf von Spanheim
1436–1454	Nicolaus Postor
BM